SPC u vrijeme turske vladavine
Poslije turskog osvajanja srpske države zamrla je živa aktivnost u Pećkoj patrijaršiji, jer je Ohridska arhiepiskopija preuzela upravu nad nekadašnjim srpskim crkvenim teritorijem. Pećka patrijaršija, vrhovno upravno tijelo Srpske pravoslavne crkve. Osnovana je 1346. na državnome saboru u Skoplju, što je izazvalo rascjep s Carigradskom patrijaršijom (1353.–75.). Patrijaršija je nadživjela srednjovjekovnu srpsku državu, ali su je 1459. ukinuli Osmanlije i njezino područje stavili pod jurisdikciju ohridskog arhiepiskopa.
Bila je obnovljena 1557. kada je patrijarh postao Makarije, brat ili rođak, velikoga vezira Mehmeda Sokolovića, a jurisdikcija joj se protezala od Ohrida do Budima te od Vidina do Trebinja. Makarije Sokolović je bio prvi patrijarh Srpske pravoslavne crkve kada je ona obnovljena kao Pećka patrijarhija 1557. godine. S trona se povukao 1571., a umro 1574. godine
Kroz ovu obnovu nije ostvarena samo crkvena samostalnost nego je uspostavljeno i duhovno i narodno jedinstvo srpskog naroda. Srpska crkva je u svijest naroda usađivala tekovine Dušanove države, a kroz čuvanje te tradicije i uspomene na slavnu srpsku državu, uspjela je uz sebe vezati srpski narod te ga pridobiti za trajnu aktivnu suradnju, što je postalo ključno kasnije u borbi za oslobođenje od osmanske vlasti. Pored toga, značajan je utjecaj srpskog svećenstva na kreiranje ideologije kojom će srpski narod biti vođen u slijedećim stoljećima. Posebnu pozornost treba obratiti na ideju koju je SPC usadila u svijest Srba, a koja se održala do danas, a to je da se granice crkvenog područja uvijek treba dovoditi u sklad s državnim granicama. U vezi s tim, a pod utjecajem Srpske pravoslavne crkve, Srbi su izjednačavali granicu jurisdikcije srpske crkve s političkim granicama srpske države i to je ta misao vodilja, ta ideologija Velike Srbije ili sada Srpskog sveta, gdje je ijedna srpska crkva to je sveta srpska zemlja!
To je onaj iskonski životinjski instinkt označavanja teritorija, i nema civilizacijskog pomaka, od te se ideje nisu odmakli!
Fermanom sultana Mustafe III. Pećka patrijaršija bila je ukinuta 1766. zbog sudjelovanja Srba u protuosmanskim ratovima; obnovljena je 1920. kao Srpska patrijaršija sa sjedištem u Beogradu; nakon toga srpski patrijarh nosi naslov pećkoga arhiepiskopa.
Gdje je ijedna srpska crkva to je sveta srpska zemlja
U “Glasniku”, službenom listu Ujedinjene Srpske pravoslavne crkve od 14. srpnja 1920. godine, objavljena je odluka Aleksandra Karađorđevića, donešena 17. lipnja 1920. godine, o “Ujedinjenju svih pravoslavnih crkvenih oblasti u Kraljevstvu SHS odluka glasi:
“U ime Njegovog Veličanstva Petra i po milosti Božjoj i volji Narodnoj Kralja Srba, Hrvata i Slovenaca Mi Aleksandar Naslednik Prestola – Na predlog Zastupnika Našeg Ministra Vera, Našeg Ministra Prosvete, a po saslušanju Ministarskog Saveta i saglasno sa odlukom zbora svih srpskih pravoslavnih arhireja iz Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca od 13./26. svibnja 1919. godine, rešili smo i proglašujemo: Ujedinjenje svih pravoslavnih crkvenih oblasti u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca:
- Arhiepiskopije beogradske i Mitropolije Srbije,
- Arhiepiskopije Karlovačke i Mitropolije srpske sa dalmatinskim episkopijama dalmatinsko-istrijskom i bokokotorskom,
- Arhiepiskopije Cetinjske i Mitropolije Crne Gore, Brda i Primorja,
- Mitropolija Skopske,
- Raško-prizrenske,
- Veleško-debarske,
- Pelagonijske,
- Prespansko-ohridske,
- Strumičke,
- jednoga dela Mitropolije Vodenske,
- Episkopije Poleanske,
- Mitropolija Bosne i Hercegovine-Dabro-bosanske,
- Hercegovačko-zahumske,
- Zvorničko-tuzlanske,
- Banjolučko-Bihaćke, – u jednu Avtokefalnu Ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Zastupnik Našeg Ministra Vera, Naš Ministar Prosvete, neka izvrši ovaj Ukaz.
Aleksandar, s. r.”
Crna Gora je 1918. godine nelegalnim i nelegitimnim odlukama Podgoričke skupštine anektirana od strane Srbije i stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izbrisana kao država sa političke i geografske mape Evrope i svijeta. Nakon aneksije proveden je postupak protupravnog i nekanonskog ukidanja autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve. Postupak likvidacije bio je suprotan propisima kanonskog prava. Proveden je na način suprotan normama Ustava Crne Gore iz 1905. u kojem je članom 40. definirana:
“Državna vjera je u Crnoj Gori istočnopravoslavna. Crnogorska je crkva autokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane Crkve, ali odražava jedinstvo u dogmama s istočnopravoslavnom Vaseljenskom Crkvom. Sve ostale priznate vjeroispovijesti slobodne su u Crnoj Gori ”Ustavom Svetog sinoda Crnogorske pravoslavne crkve iz 1903, naglašeno je u čl. 2 da autokefalnu pravoslavnu Mitropoliju u Crnoj Gori sastavljaju Cetinjska arhiepiskopija i zahumsko-raška eparhija sa centrima u Cetinju i Ostrogu.
Na teritoriji bivše Jugoslavije postojale su od 1918. do 1922. tri autokefalne pravoslavne crkve u rangu mitropolije: crnogorska, srpska i karlovačka. Pored toga postojale su i pravoslavne crkve u Dalmaciji, Boki Kotorskoj i Istri u sastavu Bukovinsko-dalmatinske mitropolije sa sjedištem u Bukureštu; u Bosni i Hercegovini pod jurisdikcijom Carigradske (vaseljenske) patrijaršije i u Makedoniji, na Kosovu i u Sandžaku, pod jurisdikcijom spomenute Carigradske patrijaršije.
Na Konferenciji pravoslavnih episkopa u Sremskim Karlovcima, pod predsjedanjem arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije, Dimitrija Pavlovića, stvorena je SPC i podignuta na rang patrijaršije. U toj odluci između ostalog je i ovo: “… Pošto se sa punim pouzdanjem očekuje da će i srpska crkva u Crnoj Gori pristati na ujedinjenje, koja zbog kratkoće vremena i teških prometnih prilika nije mogla biti zastupljena na ovom zboru episkopa”.
Na toj konferenciji pročitana je odluka Svetog arhijerejskog sinoda Karlovačke mitropolije od 18. prosinca 1918.godine u kojoj se kaže da ova mitropolija pristaje na sjedinjenje sa drugim pravoslavnim crkvama u državi Srba, Hrvata i Slovenaca, iza čega je mitropolit dabro-bosanski izjavio da su se bosansko-hercegovački mitropoliti na sastanku održanog 1. prosinca 1918. godine odlučili za ujedinjenje, odnosno za pripajanje svoje arhiepiskopije beogradskoj arhiepiskopiji, da je dalmatinsko-istrijski episkop Dimitrije Branković izjavio da se 16. prosinca 1918. godine obratio molbom Karlovačkoj mitropliji da ih primi u svoje krilo, te da će se prilagoditi odlukama Arhijerejskog sabora.
Nakon izvršenih priprema i danih suglasnosti 18. ožujka 1920. godine postignut je sporazum između Carigradske patrijaršije i Vlade Kraljevine SHS o prisajedinjenju makedonskih, bosansko-hercegovačkih i raškoprizrenskih eparhija, da bi 19. ožujka Sveti arhijerejski sinod donio odluku da je Kraljevina SHS prisajedinila i eparhije koje su ranije bile pod njenom kontrolom, te da “priznaje proglašeno ujedinjenje autokefalnih crkava: srpske, crnogorske i karlovačke, kao i dveju dalmatinskih eparhija, pa sledstveno i obrazovanu Svetu autokefalnu ujedinjenu srpsku crkvu. Potom je uslijedio Ukaz kralja SHS 17. lipnja 1920.godine po kome se kraljevska Vlada suglasna sa odlukom zbora pravoslavnih arhijereja iz Kraljevine SHS od 13/26. svibnja 1919. godine kojim je proglašeno “ujedinjenje svih pravoslavnih oblasti u Kraljevstvu SHS … u jednu autokefalnu, ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca”.
U odluci stoji da se ovim činom obnavlja i uspostavlja patrijaršija ukinuta 1766. godine. Regent Aleksandar pročitao je proklamaciju “Pravoslavnim hrišćanima Kraljevine u kojoj, između ostalog naglašava:
„Vaspostavljanje srpske patrijaršije kao zavjeta cara Dušana. Tada je Sveti arhijerejski sabor kao posebnu odluku donio da episkopi u Skoplju, Cetinju i Sarajevu nose naziv mitropolita.
Da je CPC bila autokefalna utvrđuje se iz odluke Carigradske patrijaršije br. 2056 od 19. III 1920. godine. Iz nespornih dokumenata može se zaključiti da CPC nije odlučivala o tzv ujedinjenju crkava ni preko svoga Sabora, ni preko svog Sinoda, a ovakvu odluku nijesu donijeli ni crnogorska skupština, ni crnogorski kralj i Vlada. Iz toga slijedi da je na određeni način likvidirana, tim prije što su se za “ujedinjenje” izjasnile Srpska mitropolija, Karlovačka mitropolija, Bukovinsko-dalmatinska mitropolija i Carigradska patrijaršija, pod čijom su jurisdikcijom bile eparhije u Bosni i Hercegovini, Makedoniji, Kosovu i Metohiji i Sandžaku.
Mitropolit ukinute Crnogorske pravoslavne crkve Mitrofan umro je 17. rujna 1920. Svojim činjenjem i trpljenjem doprinio je da se poništi crkva na čijem je čelu bio više desetljeća. U nekrologu koji je pisao urednik Beogradskog glasnika, pored ostalog, navodi se: “Arhijereji Ujedinjene srpske pravoslavne crkve počastvovali su mitropolita Crne Gore, brda i primorja izborom za prvog predsjednika Središnjeg sabora, čime je izrazito odana čast i priznanje Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi”.
Akademik Vladimir Dedijer govoreći o podizanju Aleksandrove kapele na Lovćenu 1925. kaže: “Aleksandrova kapelica na Lovćenu je oličenje uništenja državnosti Crne Gore poslije 1918. godine…. Crna Gora je 1918. silom utjerana u novu državu i obespravljena. Aleksandrova kapelica na Lovćenu je ujedno i simbol uništenja Crnogorsko-primorske mitropolije”.
I oko Mauzoleja na Lovćenu umješala se SPC: „Srpska pravoslavna crkva, odnosno mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović, namjerava ukloniti veliki, monumentalni Njegošev mauzolej na Lovćenu, čiji je idejni autor i projektant Ivan Meštrović, i na to mjesto, na Jezerskom vrhu, na vrhu Lovćena, vratiti staru Njegoševu kapelu (zapravo zadužbinu kralja Aleksandra I. Karađorđevića) iz 1925., porušenu početkom 70-ih zbog gradnje Mauzoleja.
Slavni hrvatski i jugoslavenski kipar Ivan Meštrović, projektirao je taj Mauzolej po ekskluzivnoj narudžbi crnogorskih komunističkih vlasti koje su radile na državotvornosti crnogorskog naroda. Taj se mauzolej gradio dosta dugo, od početka 50-ih pa sve do 1974. Bio je to jedan od najvećih, najambicioznijih, najskupljih, ali i najkontroverznijih umjetničkih, ali i umjetničko-političkih pothvata u bivšoj SFR Jugoslaviji, pothvat koji je međusobno posvadio i (možda i zauvijek) razdvojio Srbe i Crnogorce, a onda dodatno zakomplicirao i pomutio i odnose između Srba i Hrvata (ovo posljednje zbog uloge Hrvata, Ivana Meštrovića, u njemu – velikog umjetnika, ali i politički angažiranog čovjeka koji, od Drugoga svjetskog rata nadalje, nikada nije krio simpatije prema progonjenom i zatvorenom zagrebačkom nadbiskupu Alojziju Stepincu; a nakon Stepinčeve smrti posvetio mu je i jedan svoj reljef, “Susret Stepinca s Kristom”, koji se danas nalazi u zagrebačkoj katedrali).
“Pitao sam jednom zgodom oca zašto mu je bilo tako važno da se podigne taj spomenik Njegošu, a on mi je odgovorio: ‘Da se uzdigne svijest crnogorskog naroda, i važnost njegova identiteta’”, rekao je u nedavnom intervjuu Mate Meštrović
(Nastavak slijedi)
